Tenzîlü'l-Efkâr fî Ta'dîli'l-Esrâr

XIII. yüzyılda Anadolu’da yaşayan Ebherî, mantık çalışmalarının yanında metafizik, fizik, geometri ve astronomi üzerine de birçok eser kaleme almıştır. Esîrüddin el-Ebherî’nin Tenzîlü’l-Efkâr fî Ta’dîli’l-Esrâr isimli eserinin tenkitli neşrini, kısa bir değerlendirmesini ve Türkçe tercümesini Prof. Dr. Kâmil Kömürcü, Dr. Ekrem Sefa Gül hazırlamıştır. Ünlü düşünürün bir iki istisna dışındaki eserlerinin çoğu, yazma halindedir. Tenzîlü’l-Efkâr fî Ta’dîli’l-Esrâr eserinin Türkiye’deki kütüphanelerde beş nüshasını tespit edilmiş, çalışmada bu nüshaların hepsi incelenerek tenkitli neşri hazırlanmıştır. İslam düşüncesinin temel sorunları üzerine kaleme alınmış olan bu kitap, kendi zamanına kadarki tartışmaları en güzel özetleyen çalışmalardan biridir. Mantık, metafizik ve fizik olmak üzere üç bölümden oluşur. Bu ilimler kendi içinde ilk önce makalelere, sonra bölümlere, en sonunda ise alt başlıklara ayrılmıştır. Tenzîlü’l-Efkâr’ın mantık bölümü, Meşşâi mantık anlayışını yansıtmaktadır. Zira bu kitapta gerek mantığın tasavvur ve tasdik olarak ikiye ayrılması gerekse ispatın içeriğinden çok formuna önem verilmesi bunun en açık delilleridir. Kitabın metafizik bölümü beş makaleden oluşmaktadır. Bu kısmın başında genel olarak; varlık, mahiyet, birlik, çokluk, zorunluluk, imkân, illet, cevher, araz, suret, akıl ve kategori gibi metafiziğin temel kavramları incelenmiştir. Tenzîlü’l-Efkâr’ın üçüncü ve son ilmi klasik fizik üzerinedir.