Nizâ’-ı İlm ü Dîn: İslâm ve Ulûm

John William Draper, Nizâ’-ı İlm ü Dîn yani Bilim ve Dinin Çatışması adlı eserini kullandığı başlıktan da anlaşılacağı üzere dinin bilimin gelişmesine engel olduğu iddiası ile yazmıştır. Pozitivizmin etkisi altındaki Draper eserinin başlığında bilimi öncelerken dini çatışmayı çıkaran taraf olarak görür. Gerçeklerin sadece bilimle anlaşılacağını düşünen Draper, eserini Osmanlı Devleti’nin Fransız İhtilali’nin etkisiyle ortaya çıkan bağımsızlık hareketleri sebebiyle toprak kayıplarının yaşandığı, siyasi ve ekonomik anlamda sıkıntıya düştüğü bir dönemde kaleme almıştır. İçinde bulunan memnuniyetsiz halden kurtuluş çareleri, çözümler aranmaktadır. Çözüme yönelik, bilimin yeni vârisinin Batı medeniyeti olduğu farkına varılarak Osmanlı gençleri Avrupa’ya gönderilmektedir. Diğer taraftan Pozitivizmin en hararetli döneminde Avrupa ile tanışan geleceğin Osmanlı aydını gençlerin, Avrupa kaynaklı fikir akımlarından etkilenerek kendi kültürlerine yabancılaşmaları endişesi vardır. Midhat Efendi’nin Draper’in eserini tercüme etmesi bu endişenin bir yansımasıdır. Midhat Efendi Draper’in eserini sadece tercüme etmekle kalmaz, yer yer Draper’e karşı çıkar kendi görüşlerini verir, kaygılarını dile getirir, ilavelerde bulunur. Özetle eleştirel bir tercümede bulunur. Osmanlı son dönemi aydını olarak Midhat Efendi bu tavrıyla, Oryantalist yaklaşıma karşı duruşun ilk örneklerinden birini vermektedir. Midhat Efendi’nin eleştirel tercümesini yayınlaması Draper’in eserini yayımlama tarihine oldukça yakındır. Dr. Mustafa Alper tarafından hazırlanan eser, bu yönüyle Osmanlı aydınının Avrupa yayınlarını takibi ve yabancı dile hakimiyetini göstermesi bakımından da önem taşır.